Aby poprawnie rozpoznać zjawisko przemocy, w szczególności przemocy domowej, ważne jest wyczulenie na relacje, w jakich przemoc może występować. Należy zwrócić uwagę na dwie kategorie relacji: więź łączącą osobę stosującą przemoc i osobę doznającą przemocy oraz relację władzy – rodzaj przewagi, którą jedna z tych osób może mieć nad drugą. Obie te kategorie są ważne, ponieważ w każdej z nich mogą występować charakterystyczne i nieoczywiste formy przemocy.
I. Przemoc a więź między osobami krzywdzącą i krzywdzoną
Wszystkie wymienione niżej kategorie zostały zainspirowane nowelizacją ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej z 2023 r.
- Osoby będące w związku:
Choć najczęściej kiedy mówimy o parze, mamy na myśli małżeństwo, warto zauważyć, że ustawa nie rozróżnia, czy związek jest formalny, czy nieformalny. Dzięki temu z ochrony mogą skorzystać osoby tworzące konkubinat. W praktyce oznacza to, że nie ma znaczenia, czy para zamieszkuje ze sobą, czy nie oraz czy parę tworzą kobieta i mężczyzna, czy jest to para jednopłciowa.
- Relacja między byłymi partnerami:
Zdarza się, że w relacji między byłymi partnerami/kami nadal dochodzi do przemocy. Jest to zjawisko nazywane „przemoc poseparacyjna”. Często ma ona na celu nakłonienie osoby doznającej przemocy do powrotu, jest formą dalszego sprawowania kontroli lub zemsty, często przy wykorzystaniu zasobów instytucjonalnych.
- Rodzic – małoletnie dziecko:
Dziecko naturalnie jest zależne od swoich rodziców lub opiekunów – bez ich opieki nie jest w stanie samodzielnie przetrwać. Z oczywistych względów brakuje mu więc przewagi niemal w każdym aspekcie życia w porównaniu z osobą dorosłą. Jednak w relacji rodzic – dziecko, szczególną formą przewagi jest także władza rodzicielska. Można tu rozróżnić dwa szczególne przypadki przemocy. Pierwszym z nich jest użycie tej naturalnej przewagi bezpośrednio przeciwko dziecku, tak by podporządkowało się pragnieniom lub potrzebom rodzica. W drugim, choć przemoc nie dotyczy dziecka bezpośrednio, staje się ono świadkiem przemocy jednego z rodziców wobec drugiego lub zostaje przez oboje rodziców wykorzystane jako „rozgrywka” w ich konflikcie.
Warto zwrócić uwagę na to, że często przemoc rodziców wobec dzieci wynika z dobrych intencji rodziców, np. zależy im aby dziecko dobrze się uczyło. Intencja, która stoi za przemocą, nie usprawiedliwia jednak jej stosowania.
- Dorosłe dziecko – starzejący się rodzic:
Sytuacja przemocy w relacji dziecko – rodzic dotyczy dorosłych dzieci i ich starzejących się rodziców. Przykładem mogą być kradzież pieniędzy, przedmiotów, zabieranie renty, emerytury, zwracanie się o nieustanne pożyczki, np. w związku z uzależnieniem. Czasem jest efektem krzywd doznawanych wcześniej ze strony rodziców. Kiedy role się odwracają i to dorosłe dziecko ma przewagę nad rodzicami, niemal naturalnie, zgodnie z tym, czego nauczyło się w przeszłości, wchodzi w rolę osoby stosującej przemoc.
- Rodzeństwo:
O przemocy w relacji rodzeństwa można mówić w dwóch sytuacjach. Pierwsza z nich dotyczy dzieci, w którym (najczęściej) to starsze rodzeństwo znęca się nad młodszym, często odtwarzając poznane wcześniej na sobie sposoby funkcjonowania w relacji i egzekwowania posłuszeństwa. Druga dotyczy dorosłych już osób, szczególnie jeśli rodzeństwo zamieszkuje ze sobą.
- Dziecko – inni krewni:
Ten rodzaj przemocy czasem pojawia się przede wszystkim w stosunku do małoletnich dzieci. Chodzi tu o wszelkie formy przemocy i wywierania na dziecko wpływu, często przy aprobacie rodziców, które mają na celu „egzekwowania szacunku wobec starszych”. Przemoc może występować ze strony takich krewnych, jak ciotki i wujkowie, małżonkowie lub partnerzy rodzeństwa, teściowie czy rodzeństwo przyrodnie.
- Wspólnie zamieszkujący i gospodarujący, których łączy zależność:
Zmiana ustawy miała za zadanie m.in. rozszerzyć krąg osób, które mogą liczyć na ochronę przed przemocą. Dlatego dodatkowo w ustawie wymienione zostały osoby wspólnie zamieszkujące lub gospodarujące np. mama partnera. Służy to m.in. w sytuacjach, w których dwie rodziny zamieszkują dwa piętra domu wolnostojącego i jedna z nich próbuje coś wymusić, np. odcinając dostęp do wody lub prądu.
II. Relacja władzy – rodzaj przewagi
- Płeć:
Ze względu na wzrost, wagę i masę mięśniową najczęściej przewagą mężczyzn nad kobietami jest ich przewaga fizyczna. Dodatkowo, biorąc pod uwagę sposób wychowania, chłopców uczy się, że mają być sprawni, aktywni, a na ich barki spada odpowiedzialność za utrzymanie rodziny, co z kolei wpływa na ich przewagę ekonomiczną. Natomiast dziewczynki są wychowywane w sposób, który wymaga od nich podporządkowania się lub nagradza taką postawę, uczy je, aby ignorowały swoje własne potrzeby czy pragnienia, po to by zajmować się potrzebami innych. Taki rodzaj wychowania często skutkuje tym, że dorosłym kobietom trudniej jest się obronić, gdy doznają przemocy. Połączenie wszystkich tych czynników sprawia, że gdy rozpatrujemy przemoc ze względu na płeć, statystycznie to właśnie kobiety są znacznie bardziej niż mężczyźni narażone na doznawanie przemocy. Wszystkie statystyki wskazują, że osobami częściej doznającymi przemocy są kobiety, jednak należy pamiętać, że mężczyźni również mogą doznawać przemocy.
Jednocześnie warto pamiętać, że istnieją również odwrotne przypadki. Gdy to kobieta stosuje przemoc wobec mężczyzny, to m.in. ten sam sposób wychowania powstrzymuje wielu mężczyzn przed poszukiwaniem pomocy. Obawiają się, że żadna osoba im nie uwierzy, boją się zawstydzenia lub zakwestionowania ich męskości, skoro „pozwalają, by baba nimi pomiatała”.
Innym ważnym wątkiem, gdy mówimy o płci osób szczególnie narażonych na doznawanie przemocy, jest podział ze względu na cispłciowość (czyli zgodność płci odczuwanej z tą nadaną przez lekarzy przy urodzeniu) lub transpłciowość. Osoby transpłciowesą narażone na przemoc domową.
- Wiek:
Przewaga ze względu na wiek dotyczy przede wszystkim dwóch kategorii osób: dzieci i osób starszych.
Do osiągnięcia pełnoletniości w ważnych dla dzieci kwestiach mają prawo decydować za nie rodzice lub opiekunowie. Sprawia to, że dzieci są szczególnie narażone na przemoc i niezdolne do zapewnienia sobie ochrony w sytuacji, w której jej doznają.
Drugą kategorią są osoby starsze. Często przewaga, którą dorosłe dzieci lub krewni w sile wieku mają nad osobami starszymi, wynika nie tyle z samego ich wieku, ile ze związanej z nim obniżającej się sprawności oraz zmieniającego się wraz z emeryturą statusu materialnego osób starszych. Osoby starsze często są zależne od swoich dzieci i krewnych, dlatego są narażone na doznawanie przemocy.
- Stan zdrowia :
Zazwyczaj myślimy o niej w kontekście niepełnosprawności, np. ruchowej, sensorycznej, intelektualnej. I choć w wielu przypadkach skojarzenie to jest trafne, zachęcamy do spojrzenia na sprawność szerzej, jako na różne czynniki stanu zdrowia mogące współwystępować z przemocą. Stan zdrowia jest czynnikiem ryzyka występowania przemocy.
Często opiekę nad osobą z niepełnosprawnością w pierwszej kolejności sprawują osoby najbliższe. Opieka ta związana jest z trudnymi emocjami, których doświadczają opiekunowie, z ich obciążeniem, poczuciem bezradności i żalu z powodu swojej sytuacji. Niekiedy na rzecz osoby z niepełnosprawnością opiekunowie sami muszą zrezygnować z wielu planów czy marzeń. Powstała w ten sposób frustracja czy poczucie krzywdy mogą niekiedy znajdować ujście w zachowaniach agresywnych wobec osoby niepełnosprawnej, co w połączeniu z jej obniżoną przewagą oznacza w praktyce stosowanie wobec niej przemocy. Czasem może się też okazać, że ze względu na trud czy brak chęci lub zdolności najbliższych członków rodziny do zajmowania się osobą niepełnosprawną zgodnie z zaleceniami medycznymi dochodzić może wobec niej do zaniedbania.
Powyższy opis przywodzi na myśl raczej osoby o wysokim stopniu niepełnosprawności, chore lub w ogóle niezdolne do zaspokajania swoich podstawowych potrzeb. Ważne jest jednak zwrócenie uwagi nie tylko na przypadki całkowitej niepełnosprawności, lecz także tej częściowej.
Oprócz chorób somatycznych członek rodziny może cierpieć też na zaburzenia psychiczne, co przekłada się na obniżenie jego sprawności funkcjonowania w codziennych sytuacjach. Mowa tu zarówno o chorobach z objawami psychotycznymi, jak schizofrenia, lecz także tych, które często wynikają z prób przystosowania się do niezdrowego środowiska. Zdarza się, że są one bezpośrednim wynikiem doznawanej przemocy, jak depresja, zespół stresu pourazowego (z ang. PTSD) lub uzależnienie. Na niekorzyść osób z tymi zaburzeniami dodatkowo działają stereotypy na ich temat. Zazwyczaj przedstawiają one właśnie osobę chorą jako tę zdolną do nieprzewidywalnych aktów agresji lub przemocy. Ze statystyk wynika natomiast, że to właśnie osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne są narażone na przemoc nawet trzykrotnie częściej niż osoby zdrowe.
- Status materialny i społeczny:
Ważnym czynnikiem stanowiącym o czyjejś przewadze jest status, zarówno ekonomiczny, jak i społeczny. Często jednak oba te czynniki pozostają ze sobą powiązane.
Gdy mówimy o statusie materialnym, mamy na myśli przede wszystkim majętność, zarówno środki trwałe (posiadane dobra), jak i płynne (przepływ pieniędzy, którymi dana osoba może gospodarować). Na wysoki status materialny składają się jednak także dodatkowe czynniki, nierzadko stanowiące również o statusie społecznym danej osoby. Tymi przekładającymi się bezpośrednio na status materialny są możliwości edukacyjne w dzieciństwie, a co za tym idzie, możliwości edukacyjne danej osoby. Możliwości edukacyjne z kolei są już często bezpośrednio związane z miejscem pochodzenia i dostępnością szkół w danym miejscu, sprawnością intelektualną i zdrowotną osoby, a także z rodziną pochodzenia oraz jej statusem materialnym (determinującym niekiedy to, czy osoba miała możliwość poświęcenia czasu i zasobów na edukację, czy raczej była zmuszona jak najszybciej rozpocząć pracę, by dołożyć się do rodzinnego budżetu). Edukacja wynikająca z tych możliwości często przekłada się też bezpośrednio na zawód, który dana osoba wykonuje. Ten z kolei nie tylko przyczynia się do zarobków, lecz także wpływa na prestiż społeczny, a co za tym idzie, na atrakcyjność danej osoby w oczach innych i przychylność wobec niej.
Drugim, często nie mniej ważnym czynnikiem przewagi może być status społeczny, na który składa się m.in. pozycja społeczna danej osoby, rola w środowisku lokalnym, wykonywany zawód (prestiżowy), a to z kolei przekłada się na reakcje na przemoc. Powszechnie łatwiej uwierzyć, że przemocy doznaje i stosuje osoba o niższym statusie, niż osoba zajmująca wysokie stanowisko społeczne.
- Miejsca zamieszkania:
Czynnikiem mającym duże znaczenie dla życia danej osoby może być pochodzenie.. Pochodzenie z mniejszego miasta lub ze wsi może dawać inne (gorsze) możliwości kształcenia i zarabiania, wiąże się także z mniejszą anonimowością, obawą przed plotkami lub wykluczeniem społecznym i zawstydzaniem. Trudnością może być również kwestia transportu. W miejscach, gdzie brakuje dostępnej komunikacji publicznej, zapewnienie sobie dostępu do lepszej jakości usług medycznych, prawnych lub psychologicznych czy nawet poszukanie bezpiecznego schronienia w sytuacjach niebezpiecznych może czasem stać się niemożliwe, gdy osoba nie ma dostępu do samochodu.
Inną ważną kwestią związaną z pochodzeniem jest to, czy osoba dorastała w danym miejscu, czy jest przyjezdna. Jeśli jedna z osób pochodzi z innego regionu, to prawdopodobnie w miejscu zamieszkania nie ma zbudowanych aż tak zażyłych więzi jak osoba, która miała szansę dorastać w swojej społeczności i znać ją przez wiele lat. Gdy mówimy o pochodzeniu z innego kraju, sprawa dodatkowo się komplikuje – często barierę stanowią język i kultura lub, ze względów prawnych, niemożność skorzystania z pewnych form pomocy instytucjonalnej.
Warto zwrócić uwagę na narodowość danej osoby. Niektóre osoby krzywdzone ze względu na pochodzenie i np. kolor skóry czy wyznawaną religię mogą dodatkowo mierzyć się z dyskryminacją. Z kolei jej doświadczanie lub oczekiwanie takich doświadczeń może budzić w nich nieufność wobec różnych form pomocy.
- Osoby LGBTQ+ Normatywność:
Przez normatywność rozumiemy tutaj w sposób szeroko pojęty to, co według potocznego rozumienia mieści się „w normie”, czyli to, co jest społecznie oczekiwane. Dotyczy to zachowań, wyglądu, wykonywanych zadań.
Do pretekstów, pod którymi dana osoba może doświadczać przemocy, w szczególności od rodziny pochodzenia, należą właśnie nienormatywna płciowość lub seksualność (bądź obie). W tym wypadku byłyby to transpłciowość lub inna niż heteroseksualna orientacja seksualna.
Przemoc może występować ze względu na prawdziwą lub domniemaną przez innych orientację lub poczucie płci danej osoby. Różne formy przemocy mają służyć temu, by osoba podporządkowała się stereotypowym normom.
Podsumowanie
W każdym przypadku przemocy domowej możemy mówić o występowaniu czynników z obu wymienionych wyżej kategorii. Zawsze mamy do czynienia zarówno ze stosunkiem zależności i więzi łączącej osobę doznającą przemocy i osobę stosującą przemoc, jak i ze specyficzną formą przewagi jednej osoby nad drugą – często więcej niż jedną. Ważne jest to, by podczas udzielania pomocy osobom krzywdzonym rozpatrywać oba te czynniki, aby móc zapewnić wsparcie jak najbardziej dostosowane do sytuacji i potrzeb danej rodziny.
Chociaż nierównowaga sił jest elementem zjawiska przemocy domowej, to nie oznacza, że osoba posiadająca przewagę automatycznie okaże się osobą stosującą przemoc,
Autorka: Joanna Kurowska
Biblografia
- Dz. U. 2005 Nr 180 poz. 1493 (2005, nowelizacja 2023). Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy domowej.
- Johnson, A. (2017) Privilege, Power, and Difference. McGraw-Hill Education – Europe.
- Pasternak, B. (1997). Family and Household: Who Lives Where, Why Does It Vary, And Why Is It Important? In: Ember, C. R., Ember, M. (eds.) (1995). Cross-Cultural Research for Social Science.
- Paszkiewicz, W. (red.) (2020). Wyprawa PoMOC. Poradnik dla osób doznających przemocy. Warszawa: Stowarzyszenie na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie “Niebieska Linia”.
- SOS Violence Conjugale (2024). SOS-info. Everything you need to know about intimate partner violence… or almost. Tools for victim-survivors and their allies. Advanced online publication.
- Świder, M. Winiewski, M. (red.) (2021). Sytuacja społeczna osób LGBTIA w Polsce: Raport za lata 2019-2020. Opublikowane online.
- Trevillion, K., Oram, S., Feder, G., Howard, L. M. (2012). Experiences of Domestic Violence and Mental Disorders: A Systematic Review and Meta-Analysis. Plos One. https://doi.org/10.1371/
journal.pone.0051740