Mechanizmy przemocy

Stawanie się osobą doznającą przemocy domowej jest procesem. Zazwyczaj osoba stosująca przemoc wywiera wpływ na osobę krzywdzoną początkowo w mało oczywisty sposób, ale za to regularnie. Sprawia to, że osoba krzywdzona z czasem przestaje sobie ufać, zaczyna myśleć, że to, co się dzieje, jest jej „winą”, i nabiera przekonania, że to ona musi zmienić swoje zachowanie, aby nie doznawać krzywd. Z czasem zaczynają działać mechanizmy przemocy, które utrudniają, a czasami uniemożliwiają osobie krzywdzonej podjęcie działań w obronie przed zachowaniami przemocowymi. Te mechanizmy zostaną opisane poniżej.

Cykl przemocy

Cykle przemocy zauważyła i opisała Leonora E. Walker – amerykańska psycholog pracująca z kobietami doznającymi przemocy. Na cykl przemocy składają się trzy fazy:

• FAZA NARASTAJĄCEGO NAPIĘCIA

W tej fazie zauważalne jest zwiększone napięcie oraz pojawia się większa liczby konfliktów. Jeden z partnerów jest rozdrażniony, poirytowany, denerwuje się z powodu najmniejszej błahostki, może wyzywać, krytykować czy stosować inne krzywdzące zachowania. Natomiast druga osoba stara się schodzić z drogi, łagodzić sytuację, przewidywać, co może poprawić partnerowi nastrój. Stara się zrobić wszystko, aby uniknąć awantur czy kłótni. Warto wiedzieć, że osoba krzywdzona nie może zrobić nic, aby osoba stosująca przemoc zachowywała się inaczej, i dlatego dochodzi do drugiej fazy przemocy.

• FAZA OSTREJ PRZEMOCY

W tej fazie zachowanie osoby stosującej przemoc jest gwałtowne i nieprzewidywalne. Dochodzi do różnych rodzajów przemocy, co czasami służy rozładowaniu napięcia jakie pojawiło się w poprzedniej fazie Osoba krzywdzona jest przerażona, dlatego w efekcie zachowań osoby stosującej przemoc w tej fazie najczęściej zaczyna szukać pomocy.

• FAZA MIESIĄCA MIODOWEGO

Po wyładowaniu się na bliskiej osobie osoba stosująca przemoc zaczyna przepraszać i zapewniać, że nie powtórzy się to nigdy więcej. Takie zachowanie osoby stosującej przemoc daje nadzieję osobie krzywdzonej na poprawę sytuacji, dlatego jeśli podjęła działania w poszukiwaniu pomocy, to w tej fazie z dużym prawdopodobieństwem wycofa się z nich. Jednak sytuacja nie zmieni się, jeśli osoba stosująca przemoc nie sięgnie po pomoc – dlatego po miesiącu miodowym następuje faza narastającego napięcia i tak powtarza się cykl za cyklem.

Zjawisko „prania mózgu”

„Pranie mózgu” stanowi istotę przemocy psychicznej. Polega na nieustannym wywieraniu wpływu na poglądy, postawy i przekonania drugiej osoby. Na „pranie mózgu” składają się:

• IZOLACJA – polegająca na stopniowym ograniczaniu kontaktu osoby krzywdzonej z innymi, w tym bliskimi osobami, np. poprzez krytykowanie innych osób, ocenianie, karanie za kontakty z nimi.
• PONIŻANIE I DEGRADACJA – kiedy osoba krzywdzona przestaje kontaktować się z bliskimi czy znajomymi, osoba stosująca przemoc zaczyna atakować ją nieprawdziwymi informacjami na jej temat, np. poprzez krytykę: „Do niczego się nie nadajesz”, „Beze mnie sobie nie poradzisz”, „Nikt nie chce mieć z tobą nic wspólnego”.
• MONOPOLIZACJA UWAGI – polega na tym, że dla osoby krzywdzonej punktem odniesienia staje się to, co myśli, czuje i robi osoba stosująca przemoc. Przez takie działanie osoba krzywdzona próbuje przewidzieć zachowanie osoby stosującej przemoc i uniknąć krzywdzenia.
• GROŹBY I DEMONSTRACJA SIŁY – osoba stosująca przemoc grozi, że wyrządzi krzywdę osobie krzywdzonej czy członkom rodziny, np. dzieciom, a czasami również zwierzętom. Czasami każe zrobić osobie krzywdzonej coś wstydliwego a następnie straszy, że powie o tym wszystkim znajomym. Osoba stosująca przemoc czasami spełnia swoje groźby, a czasami nie i dlatego osoba krzywdzona nigdy nie wie, co jest prawdą, a co nie i czego może się spodziewać.
• OKAZYWANIE POBŁAŻLIWOŚCI – od czasu do czasu osoba stosująca przemoc jest miła, okazuje czułość. Daje to osobie krzywdzonej nadzieję na poprawę sytuacji.

Zespół stresu pourazowego (PTSD)­­­

Zespół stresu pourazowego powstaje, kiedy człowiek uczestniczy w sytuacji przekraczającej jego możliwości do poradzenia sobie z nią. Są to sytuacje, w których człowiek narażony jest na utratę życia lub zdrowia, kiedy uczestniczy w wydarzeniu, podczas którego widzi nagłą śmierć innej osoby lub jej zagrożenie życia. PTSD mogą spowodować takie wydarzenia jak klęski żywiołowe, wypadki, wojny, gwałt, a także przemoc domowa. Osoby doznające jej często doświadczają lęków i obaw o swoje życie i zdrowie, ponieważ osoby stosujące przemoc grożą wyrządzeniem im krzywdy, jeśli będą zachowywały się inaczej, niż chce tego osoba stosująca przemoc.

Wyuczona bezradność

Osoby krzywdzone początkowo, doświadczając aktów przemocy ze strony partnera, podejmują różne działania, których celem jest poprawa własnej sytuacji. Jednak osoby doznające przemocy nie mają wpływu na to, jak zachowa się osoba stosująca przemoc, więc ich działania nie przynoszą upragnionych efektów. Dlatego z czasem tracą one siły i nadzieję na to, że ich sytuacja ulegnie zmianie. Pojawia się u nich syndrom wyuczonej bezradności, który przejawia się niechęcią do podejmowania działań, a to z kolei wynika z przekonania, że niezależnie od tego, co zrobią, i tak nie poprawi to ich sytuacji. Osoba krzywdzona zaczyna wierzyć w to, że musi znosić przemoc. W taki sposób uczy się, jak funkcjonować w przemocowej relacji i zaczyna stosować strategie, dzięki którym czasami może uniknąć przemocy, ale nie są to strategie, które pomagają w przerwaniu przemocy. Warto pamiętać, że wyuczonej bezradności można się oduczyć!

Proces wiktymizacji

Ludzie wchodzą w relację, mając w związku z nią różne wyobrażenia, nadzieje, przekonania czy plany. Kiedy dochodzi do aktów przemocy, osoba krzywdzona doświadcza różnych przykrych stanów, a jej wyobrażenia o życiu z drugim człowiekiem rozpadają się. Osoba ta zaczyna szukać pomocy – zazwyczaj u bliskich osób, czasami u specjalistów. Wówczas bardzo duże znaczenia ma ich reakcja. Jeśli będzie ona nieodpowiednia, np. nie będą oni wierzyć słowom osoby krzywdzonej, będą wątpić w nie, podważać je lub im zaprzeczać albo jeśli uwierzą, ale nie udzielą pomocy, wówczas osoba krzywdzona może nabyć przekonania, że coś wymyśla, że to ona musi się zmienić, że przesadza. Zaczyna wierzyć, że zasługuje na krzywdzące traktowanie.

Przymusowa kontrola

Przymusowa kontrola podobna jest do „prania mózgu”. Jest to wzorzec zachowań osób stosujących przemoc wobec osoby krzywdzonej. Zachowania osoby stosującej przemoc sprawiają, że osoba doznająca ich staje się zależna od krzywdziciela, odizolowana od innych osób i doświadcza lęku związanego z sytuacją, w której się znalazła. Przymusowa kontrola często jest trudna do rozpoznania przez osobę krzywdzoną oraz przez środowisko, ponieważ zachowania osoby stosującej przemoc są subtelne i eskalują z czasem.

12 oznak przymusowej kontroli:

1. odcinanie od systemu wsparcia, tj. rodziny, przyjaciół, znajomych, np. poprzez krytykowanie ich, wyśmiewanie, domaganie się dostępu do komórki czy mediów społecznościowych,
2. monitorowanie aktywności w ciągu dnia,
3. uderzanie w wolność i autonomię przez takie zachowania jak np. uniemożliwianie podjęcia pracy, kontrolowanie codziennych zachowań,
4. gaslighting polegający na zniekształcaniu czy fałszowaniu faktów,
5. wyzwiska, krytykowanie, poniżanie,
6. ograniczanie dostępu do pieniędzy, np. poprzez ustalanie budżetu, który nie wystarcza na podstawowe potrzeby, wydzielanie pieniędzy, rozliczanie z każdej złotówki, ukrywanie informacji dotyczących pieniędzy, uniemożliwianie dostępu do konta, monitorowanie wydatków,
7. zmuszanie do wykonywania tzw. tradycyjnych ról kobiety czy mężczyzny – kobieta ma sprzątać, gotować, zajmować się dziećmi i domem, a mężczyzna ma zarabiać pieniądze.
8. nastawianie dzieci lub innych osób przeciwko tobie poprzez wyrażanie krytycznych uwag,
9. kontrolowanie ciała i obszarów życia, np. poprzez sprawdzanie, ile śpisz, ile jesz, ile ćwiczysz, jak się malujesz czy ubierasz,
10. okazywanie zazdrości, kiedy spędzasz czas ze znajomymi, rodziną, kontaktujesz się z przyjaciółmi przez internet, spędzasz czas, realizując swoje hobby inaczej, niż chce tego osoba stosująca przemoc,
11. wywieranie wpływu na obszar seksualny, np. poprzez stawianie wymagań dotyczących liczby stosunków, zmuszanie do robienia rzeczy, których dana osoba nie chce robić,
12. grożenie zrobieniem krzywdy dzieciom i/lub zwierzętom domowym, np. poprzez bezpośrednie grożenie wyrządzeniem krzywdy czy straszenie odebraniem dzieci.

DARVO

Pomimo, że DARVO nie jest mechanizmem przemocy,  a taktyka, której używają osoby stosujące przemoc, polegająca na zrzucaniu odpowiedzialność za przemoc na osobę faktycznie krzywdzoną, to warto o niej wspomnieć w tym miejscu. Celem tej taktyki jest odwrócenie sytuacji tak, aby środowisko myślało, że osoba krzywdzona była tą osobą, która przemoc stosowała. DARVO to akronim słów Deny (zaprzeczanie), Attack (atakowanie), Reverse victim and Offender (zmiana ofiary w sprawcę). Osoba stosująca DARVO zaprzecza temu, że kiedykolwiek skrzywdziła bliską osobę. Często zdarza się, że taka osoba wręcz twierdzi, że to ona doświadczyła przemocy, a nie osoba, która jej doznawała. Ten sposób zachowania utrudnia innym osobom ustalenie, kto faktycznie jest poszkodowany, a kto krzywdzi.

DARVO obejmuje trzy następujące zachowania:

• Zaprzeczenie – osoba stosująca przemoc zaprzecza temu, że zrobiła cokolwiek, co mogło skrzywdzić bliską osobę. Może np. twierdzić, że osoba krzywdzona jest przewrażliwiona, zmęczona, wyolbrzymia sytuację.
• Atakowanie – kiedy osoba stosująca przemoc zostanie oskarżona o przemocowe zachowania, zaczyna atakować osobę krzywdzoną, np. poprzez twierdzenie, że kłamie, coś sobie wymyśla, jest chora psychicznie, nadużywa środków psychoaktywnych. Tutaj również odbywa się podważanie percepcji osoby krzywdzonej, zaprzeczanie faktom, zmienianie narracji.
• Odwrócenie ról ofiary i sprawcy – osoba stosująca przemoc twierdzi, że to ona jest poszkodowana, a osobą, która krzywdziła, jest ta, która faktycznie doznawała krzywd. Osoba stosująca przemoc próbuje przekonać środowisko, że padła ofiarą, ponieważ druga strona chce, aby inni myśleli o niej źle, chce odebrać dzieci lub zależy jej na pieniądzach.

Technika DARVO wpływa zarówno na stan osoby krzywdzonej, jak i na sposób postrzegania tej osoby przez środowisko. Osoby stosujące metodę DARVO postrzegane są jako bardziej wiarygodne, mniej agresywne, mniej odpowiedzialne za stosowanie przemocy.

 

Autorka: Agnieszka Wolańczyk

Bibliografia

1. Wyprawa PoMoc, poradnik dla osób doznających przemocy w rodzinie, W.Paszkiewicz, A.Wiechcinska-Szymańska, M.Lakowska, Stowarzyszenie na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, Warszawa 2014
2. ABC przemocy przeciwdziałania przemocy w rodzinie – diagnoza, interwencja, pomoc, Katarzyna Michalska, Dorota Jaszczak-Kużmińska, Remedium, Warszawa 2014
3. https://refuge.org.uk/i-need-help-now/coercive-control/