Pracując w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej, bardzo często spotykamy się z pytaniem o to, czy jakieś konkretne zachowanie jest przemocą. Takie pytania padają zarówno ze strony osób krzywdzonych, osób, które krzywdzą bliskich, jak i ze strony samych specjalistów, w mało oczywistych sytuacjach. Udzielenie odpowiedzi na takie pytanie jest kluczowe dla skutecznego przeciwdziałania przemocy domowej. Dlatego aby pomóc osobom dotkniętym przemocą, należy w pierwszej kolejności zdiagnozować sytuację i ustalić, czy to, co dzieje się w danej relacji, jest zachowaniem przemocowym, czy zachowaniem agresywnym. Przyjrzyjmy się zatem kwestii, czym jest zachowanie przemocowe, a czym zachowanie agresywne.
O przemocy mówimy wtedy, kiedy zachowanie danej osoby (stosującej przemoc) spełnia cztery warunki jednocześnie, a mianowicie jest to zachowanie:
- intencjonalne,
- naruszające prawa i dobra drugiej osoby,
- powodujące szkody i cierpienie drugiej osoby,
- oparte na przewadze nad drugą osobą.
Przyjrzyjmy się temu, co oznaczają poszczególne elementy.
- Pierwszy warunek: zachowanie intencjonalne jest to zachowanie, które zawiera jakąś intencję. Zazwyczaj osobom stosującym przemoc przypisuje się złe intencje – często ludzie myślą o osobach stosujących przemoc, że dla swoich bliskich chcą „źle”, chcą je krzywdzić i że właśnie to mają na celu. Faktycznie czasami tak może być, jednak jak pokazuje doświadczenie w pracy z osobami stosującymi przemoc, zdecydowanie częściej osoby te mają dobre intencje – tzn. chcą dla swoich bliskich „dobrze”. Problem polega na tym, że osoby stosujące przemoc nie sprawdzają, co owo „dobrze” oznacza dla bliskiej im osoby, z góry zakładają, że lepiej niż osoba zainteresowana wiedzą, co jest dla niej „dobre”, i realizują swój plan bez względu na to, co do powiedzenia na ten temat ma druga osoba.
- Drugi warunek: zachowanie naruszające prawa i dobra drugiej osoby oznacza, że osoba stosująca przemoc „uderza” w podstawowe prawa człowieka, takie jak np. prawo do własnego zdania, prawo do prywatności, prawo do własności, prawo decydowania o sobie, prawo do wolności itp., a tym samym narusza najważniejsze prawo drugiej osoby, tj. prawo do godności.
- Trzeci warunek: zachowanie takie powoduje szkody i cierpienie drugiej osoby. Może to być cierpienie fizyczne, np. ból fizyczny (uderzenie boli!), obrażenia ciała pozostawiające ślady, a także cierpienie psychiczne, np. zaniżone poczucie własnej wartości. Każdemu rodzajowi przemocy towarzysze cierpienie psychiczne, które znajduje odbicie nawet w potocznym języku, np. „słowem można zabić jak nożem”.
- Czwarty warunek: zachowanie to jest oparte na przewadze siły jednej osoby nad drugą. Oznacza to, że osoba stosująca przemoc MA przewagę i KORZYSTA z niej po to, aby było tak, jak ona chce. Bardzo ważne jest to, że sama przewaga nie jest wystarczająca, żeby ocenić, czy ktoś stosuje przemoc – ta przewaga MUSI być WYKORZYSTYWANA dla osiągnięcia swojego celu. Przewaga może obejmować np. takie obszary jak przewaga fizyczna (ktoś jest większy i silniejszy od drugiej osoby), psychiczna (ktoś ma świadomość tego, że inni go słuchają, często zgadzają się z nim i robią tak, jak on sobie życzy), ekonomiczna (ktoś zarabia dużo więcej od drugiej osoby, z którą jest w związku, wydziela pieniądze drugiej osobie, drobiazgowo rozlicza z przekazanych środków finansowych), społeczna (ktoś ma wyższe stanowisko społeczne czy zawodowe i zaznacza to na każdym kroku w relacji z drugą osobą czy używa tego jako uzasadnienia, dlaczego ta druga osoba ma się go słuchać) itp.
Więcej o definicji przemocy przeczytasz TUTAJ.
Czym zatem jest zachowanie agresywne? Jest to zachowanie, które obejmuje trzy pierwsze z wyżej wymienionych warunków. Czyli jest to zachowanie:
- intencjonalne,
- naruszające prawa i dobra drugiej osoby,
- powodujące szkody i cierpienie drugiej osoby.
Zachowanie agresywne z kolei nie zawiera elementu przewagi sił. Zachowanie agresywne oparte jest na równowadze sił. Oznacza to, że jedna osoba w jakiś sposób krzywdzi drugą osobę, ale ta druga ma wystarczająco dużo sił czy umiejętności, aby się obronić. Oczywiście prawa i dobra drugiej osoby mogą być naruszone, a ta osoba może cierpieć, jednak umie obronić się przed zachowaniem agresywnym. Może stosować zachowania podobne do tych, których doświadcza ze strony danej osoby, lub może skorzystać z możliwości prawnych, które są wskazane w takich sytuacjach. Ważne jest to, że osoba, wobec której stosowane jest zachowanie agresywne, nie pozostaje „dłużna” osobie, która wobec niej zachowuje się agresywnie.
Przyjrzyjmy się przykładom z takich obszarów, jakich dotyczą różne rodzaje przemocy, tj. fizycznego, psychicznego, ekonomicznego, seksualnego i zaniedbania.
- Obszar fizyczny:
- zachowanie przemocowe
Dorosła osoba A po pracy ma ochotę wypocząć, leżąc na kanapie. Natomiast dorosła osoba B ma inny pomysł na wspólne spędzenie czasu. Osoba B tłumaczy osobie A, że dla zdrowia dobry jest tylko aktywy wypoczynek, a leżenie na kanapie to strata czasu. Dlatego dla dobra osoby A ma ona teraz wstać i pójść z osobą B na przejażdżkę rowerem. Osoba A próbuje wytłumaczyć, że dziś woli leżeć na kanapie, a innym razem chętnie pójdzie na rower. Niestety osoba B jest coraz bardziej rozzłoszczona, podnosi głos, po czym podchodzi do osoby A, ściąga ją siłą z kanapy, szarpie i nakazuje ubrać się w strój przeznaczony na rower. Osoba A prosi, żeby osoba B dała spokój i sama poszła na rower. W efekcie osoba B uderza osobę A. W związku z tym, że podobne sytuacje miały już miejsce, osoba A boi się eskalacji i dodatkowych fizycznych krzywd, więc dla spokoju godzi się wyjść na rower. Osobie A odbierane jest prawo do decydowania o sposobie spędzenia wolnego czasu.
-
- zachowanie agresywne
Dorosła osoba A zmywa naczynia. Do kuchni wchodzi dorosła osoba B, która wyraża niezadowolenie ze sposobu, w jaki osoba A zmywa naczynia. Osoba B podchodzi do osoby A, szarpie ją, odpycha i mówi, że woli sama umyć naczynia. Zdenerwowana osoba A robi dokładnie to, co osoba B. W efekcie obie osoby pobiły się, obraziły i każda miała poczucie krzywdy. Osoba A nie pozostała dłużna osobie B tylko dlatego, że fizycznie miały tyle samo sił.
WARTO PAMIĘTAĆ – czasami jest tak, że osoba A doznaje przemocy, bo jest słabsza w różnych obszarach. Osoba stosująca przemoc krzywdzi osobę A i w swojej bezradności osoba A popycha lub uderza osobę B, jednak nie ma wystarczających sił, aby obronić się przed przemocą, bo silniejsza fizycznie jest osoba B. Popchnięcie czy uderzenie jest wyrazem bezradności – oczywiście warto, aby takie zachowanie tak czy inaczej nie wydarzało się. Czasami osoba B wykorzystuje takie uderzenie czy popchnięcie do tego, aby oskarżać osobę A o to, że to osoba A jest przemocowa i ma o tym świadczyć to konkretne zachowanie. Biorąc pod uwagę mechanizmy przemocy TU LINK, taka sytuacja sprawia, że osoba A zaczyna wierzyć, iż opisana sytuacja faktycznie świadczy o tym, że to osoba A jest osobą stosującą przemoc. Taki sposób działania osoby stosującej przemoc sprawia, że osoba doznająca przemocy zaczyna podważać swoją percepcję i tym samym coraz bardziej traci siły, aby wyjść z sytuacji przemocy.
- Obszar psychiczny
- zachowanie przemocowe
Para dorosłych osób będących w związku spędza wakacje tak, jak lubi to robić osoba B – za każdym razem w górach. Osoba A po raz pierwszy chciałaby spędzić wakacje nad morzem. Do tej pory rezygnowała z tego pomysłu w związku z tym, że osoba B woli góry i nie przyjmowała do wiadomości, że mogłaby inaczej spędzić wakacje. Kiedy osoba A proponuje wyjazd nad morze, osoba B jest niezadowolona. Na zmianę złości się, milczy, jest obrażona. Osoba A, aby uniknąć wyzwisk, krzyków czy np. ciągłego niezadowolenia osoby B, kolejny raz godzi się na wyjazd w góry – dla świętego spokoju.
-
- zachowanie agresywne
Osoba B wraca do domu i jest niezadowolona z tego, jak została posprzątana kuchnia. Zaczyna wyzywać osobę A – ta nie pozostaje dłużna i robi to samo wobec osoby B.
- Obszar ekonomiczny
- zachowanie przemocowe
W związku dwie dorosłe osoby pracują, przy czym tylko osoba A łoży na dom i dba o dzieci. Może też być tak, że osoba B uniemożliwia osobie A podjęcie pracy zarobkowej i jednocześnie wydziela jej pieniądze oraz rozlicza ją z każdej złotówki. Osoba B może również niszczyć czy zabierać własność osoby A.
-
- zachowanie agresywne
Podczas awantur dwie dorosłe osoby w ramach zemsty niszczą sobie nawzajem rzeczy materialne.
- Obszar seksualny
- zachowanie przemocowe
Osoba B wymusza niechciane przez osobę A praktyki seksualne – mogą one dotyczyć zarówno praktyk z kontaktem fizycznym, jak i bez niego, może to być np. zmuszanie do oglądania pornografii. Dodatkowo osoba B może komentować czy wyśmiewać ciało lub części ciała osoby A, jednocześnie zmuszając do pożycia seksualnego.
-
- zachowanie agresywne
Dwie dorosłe osoby nawzajem komentują z niezadowoleniem umiejętności seksualne drugiej osoby. Jednocześnie wyśmiewają części ciała drugiej osoby.
- Zaniedbanie
- zachowanie przemocowe
Dorosła osoba B zaniedbuje zależną od niej osobę: małoletnią, starszą lub z niepełnosprawnością, poprzez niedbanie o jej posiłki, ubiór, czystość. Zależne osoby mogą być niedożywione, mogą mieć nieadekwatny do pogody bądź zniszczony ubiór lub mogą być zaniedbane pod kątem higieny i czystości.
-
- zachowanie agresywne
Dwie zdrowe dorosłe osoby wymagają od siebie nawzajem, żeby to druga osoba wykazała się dbałością, jednocześnie samej/samemu w tym obszarze robiąc niewiele.
Powyżej zostały opisane przykłady zachowań przemocowych i agresywnych pomiędzy dwiema osobami dorosłymi. W tym miejscu warto przyjrzeć się relacji rodzic – dziecko małoletnie (więcej informacji o tym, w jakich relacjach można doznawać przemocy, znajdziesz TUTAJ). Czasami rodzice zgłaszają, że ich małoletnie dzieci stosują wobec nich przemoc. Jak zostało wspomniane wyżej, aby uznać kogoś za osobę stosującą przemoc, taka osoba musi mieć przewagę sił nad osobą, wobec której przemoc stosuje. Dziecko z założenia takiej przewagi nad rodzicami nie ma i jest od nich całkowicie zależne. Oczywiście zdajemy sobie sprawę z tego, że czasami dzieci, głównie nastoletnie, mogą zachowywać się wobec rodziców w sposób budzący wątpliwości, co jest dla nich trudne. Warto wówczas sięgnąć po pomoc adekwatną do sytuacji. Natomiast nawet jeśli rodzice doświadczają trudów związanych z zachowaniem swojego małoletniego dziecka wobec nich, to warto pamiętać o tym, że takich sytuacji nie rozpatrujemy pod kątem stosowania przemocy małoletniego dziecka wobec rodzica.
Doświadczenie pracy w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej pokazuje, że rozpoznanie przemocy nie jest łatwe. Prawidłową diagnozę utrudnia fakt, że w sytuacji przemocy wszyscy „czują się” pokrzywdzeni – zarówno osoby krzywdzone, jak i osoby stosujące przemoc. Jak wskazują przywołane definicje zachowań przemocowych i agresywnych, „czucie się poszkodowanym” nie jest wystarczające, aby uznać, że ktoś jest osobą krzywdzoną. Żeby było możliwe stwierdzenie, iż dana osoba doznaje przemocy domowej, zachowanie osoby stosującej przemoc musi spełniać jednocześnie cztery wyżej wymienione warunki. Tym, co ułatwia prawidłową diagnozę sytuacji danej rodziny czy pary, jest wiedza na temat mechanizmów przemocy (więcej TUTAJ) oraz świadomość tego, w jaki sposób wpływają one na zachowanie osób doświadczających przemocy.
Autorka: Agnieszka Wolańczyk
Bibliografia
Wyprawa PoMoc, poradnik dla osób doznających przemocy w rodzinie, W.Paszkiewicz, A.Wiechcinska-Szymańska, M.Lakowska, Stowarzyszenie na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, Warszawa 2014