Twoje prawa – prawa dziecka

Jakie prawa ma dziecko?

Gdy mówimy o prawach dziecka, zawsze mówimy o prawach człowieka. Zatem prawa dziecka to prawa człowieka, tyle że z niektórych swoich praw dzieci korzy­stają w miarę dojrzewania i stosownie do możliwości rozeznania swojej sytuacji.

Można by powtórzyć za Januszem Korczakiem: „Nie ma dzieci, są ludzie”, ale można pójść o krok dalej. Dzieci mają nie tylko wszystkie prawa, które przysługują osobom dorosłym, lecz także te „dodatkowe”, szczególne, wynikające z faktu bycia niesamodzielnymi, zależnymi od dorosłych – np. prawo do opieki, szacunku, pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości, szczególnej troski i pomocy.

Zmiany percepcji dziecka i uregulowanie jego praw

Postrzeganie dziecka jako odrębnej pełnoprawnej istoty zmieniało się na przestrzeni dziejów. Jeszcze nie tak dawno dzieci były traktowane jako własność rodziców, którzy sprawują nad nimi niczym nieograniczoną kontrolę i mogą wymuszać swoją wolę nawet siłą. Mówiąc w skrócie, powszechnym przekonaniem był pogląd, że dziecko należy do swoich rodziców i nikt nie powinien się wtrącać w jego wychowanie. Pozostałości tych  przekonań można zauważyć w powiedzeniach, które niektórzy z nas być może słyszeli jeszcze w dzieciństwie, np.: „Dzieci i ryby głosu nie mają”, „Co wolno wojewodzie, to nie tobie, mały smrodzie” albo „Swoje brudy trzeba prać w domu”.

Rosnąca świadomość podmiotowości dzieci spowodowała uznanie i uregulowanie ich praw w prawie międzynarodowym, w konwencji ONZ o prawach dziecka. Konwencja m.in. zobowiązuje państwo i dorosłych obywateli do szczególnego traktowania dzieci. Przepisy konwencji za najważniejsze uznają dobro dziecka i obejmują wszystkie aspekty życia dziecka. W Polsce prawa dziecka nie tylko są konstytucyjnie chronione, lecz także został powołany Rzecznik Praw Dziecka, który ma promować prawa najmłodszych i czuwać nad ich przestrzeganiem. W sposób szczególny ma działać na rzecz ochrony prawa do życia i ochrony zdrowia, prawa do wychowania w rodzinie, prawa do godziwych warunków socjalnych oraz prawa do nauki.

Warto w tym kontekście przypomnieć, że całkowity zakaz stosowania kar cielesnych wobec dzieci (w tym tzw. klapsa) został wprowadzony do polskiego prawa dopiero w roku 2010. Od tego czasu zmieniają się postawy. Rośnie ilość osób które nie akceptują klapsów oraz maleje ilość osób które są zwolennikami bicia.

Najnowsze zmiany w prawie, tj. przyjęta w 2024 roku Ustawa Kamilka- standardy ochrony małoletnich, zobowiązują każdy podmiot pracujący z dziećmi do opracowania i wdrożenia standardów ochrony małoletnich. Jest to kolejny krok mający jak najskuteczniej chronić dzieci przed krzywdzeniem.

Podobnie jak prawa człowieka, prawa dziecka można podzielić na kilka kategorii. Są to prawa:

• osobiste, umożliwiające rozwój dziecka, np.: prawo do życia, prawo do tożsamości, prawo do wychowania w rodzinie czy prawo wolności od przemocy psychicznej i fizycznej;
• publiczne, dzięki którym dziecko wyraża swoje poglądy i uczestniczy w życiu swojej grupy i społeczności; są to m.in. prawo do wyrażania własnych poglądów, prawo do uczestniczenia w życiu grupy;
• socjalne, które mają stworzyć odpowiednie warunki do prawidłowego rozwoju psychofizycznego dziecka; są to: prawo do godnych warunków życia i odpowiedniego poziomu życia, prawo do opieki zdrowotnej, prawo do odpoczynku;
• ekonomiczne, służące przyszłej niezależności materialnej od innych; najważniejszym z nich jest prawo do nauki, ale także prawo do podejmowania pracy (w ramach obowiązku nauki czy wakacyjnego zarobku).

Przestrzeganie praw dziecka w praktyce

Mimo istniejących przepisów prawnych chroniących prawa dziecka praktyka przestrzegania praw nieletnich nadal pozostawia wiele do życzenia. Dzieje się tak zarówno w środowisku domowym, jak i w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Dlatego oprócz uwrażliwiania dorosłych równie istotne jest uczenie dzieci ich praw i reagowania w sytuacjach, gdy nie są one przestrzegane. Najlepiej jest, gdy dziecko nie tylko słyszy o swoich prawach od dorosłych, lecz także kiedy dorośli poprzez respektowanie tych praw pokazują dzieciom, że nie są to puste słowa. Warto, żeby dzieci, które uczą się przez obserwację, widziały, że są słuchane, a ich wątpliwości i pytania są traktowane poważnie. Do rozmowy o prawach dzieci można wykorzystywać konkretne sytuacje, w których dzieci uczestniczą lub których są świadkami. Emocje przeżywane i wyrażane przez dzieci są często wynikiem realizacji lub łamania ich praw. Złość na przykład, zarówno u dorosłych, jak i u dzieci, często pojawia się, gdy nasze prawa nie są respektowane, a spokój, radość czy zadowolenie odczuwamy, gdy są one respektowane.

Niektóre zachowania mogą wydawać się dorosłym niewinne i nie mieć nic wspólnego z łamaniem praw dziecka. Rodzice i opiekunowie często:

• publikują zdjęcia dziecka bez jego świadomej zgody (jest to naruszenie prawa do prywatności),
• karcą dzieci za to, że płaczą (jest to naruszenie prawa do przeżywania emocji),
• nadmierne wypełniają czas wolny dziecka pozaszkolnymi/ aktywnościami (jest to naruszenie prawa do odpoczynku),
• opowiadają innym osobom o intymnych sprawach dziecka (jest to naruszenie prawa do prywatności),
• „żartują”, w sposób który sprawia dziecku przykrość lub zawstydzają je (jest to naruszenie prawa do szacunku),
• przeglądają wiadomości na komórce dziecka bez jego zgody i wiedzy (jest to naruszenie prawa do tajemnicy korespondencji),
• stosują przemoc wobec innych domowników w obecności dzieci (jest to naruszanie prawa do życia bez przemocy).

Jak reagować, gdy dziecko jest krzywdzone?

Za ochronę praw dzieci w pierwszej kolejności odpowiadają ich opiekunowie, zwykle rodzice. Gdy rodzice nie są w stanie zapewnić skutecznego przestrzegania praw dziecka, a w szczególności gdy stosują wobec dziecka przemoc, istnieją instytucje, które służą pomocą. W takich przypadkach bardzo ważna jest reakcja dorosłych, którzy są świadkami takich sytuacji. Dziecko, będąc bezbronnym i w pełni zależnym od rodziców, zwykle nie jest w stanie samo się obronić, a często może w ogóle nie zdawać sobie sprawy z tego, że jego prawa są łamane i że sytuacja, w której się znalazło, jest nieprawidłowa. Pierwszymi krokami mogą być nazwanie tego, co się widzi, i rozmowa z opiekunami. Jeżeli to nie przyniesie efektu, można o sytuacji porozmawiać ze specjalistami z następujących instytucji:

• 800 120 002 – telefon dla osób doznających przemocy i będących jej świadkami, czynny 24/7,
• 116 111 – telefon zaufania dla dzieci i młodzieży, czynny 24/7,
• 800 12 12 12 – Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka, czynny 24/7,
• https://brpd.gov.pl/kontakt/ – formularz kontaktowy Rzecznika Praw Dziecka,
• czat.brpd.gov.pl – specjalny czat Rzecznika Praw Dziecka, gdzie można zgłaszać problemy i przypadki łamania praw dziecka.

W sytuacji, w której potrzebna jest natychmiastowa reakcja, by chronić dziecko, należy niezwłocznie zadzwonić pod numer alarmowy 112 lub pod numer Policji – 997.

Pamiętajmy: „Dziecko to także człowiek, tyle że jeszcze mały” (Janusz Korczak).

 

Autorka: Justyna Antolak-Szymańska

Bibliografia:

1. Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dn. 20 listopada 1989 r., Dz.U. z dnia 23 grudnia 1991 r.
2. Korczak Janusz, Jak kochać dziecko? 1990 r.
3. Michalak Marek., Prawa dziecka wczoraj, dziś i jutro – perspektywa korczakowska.  2018 r.
4. Rzecznik Praw Dziecka, brpd.gov.pl [dostęp 16.10.2024].
5. Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, Dz.U. z dnia 6 stycznia 2000 r.