Procedura "Niebieskie Karty" to instytucjonalne narzędzie służące do przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (z dnia 10 czerwca 2010r. Dz.U. Nr 125 poz. 842), która weszła w życie w sierpniu ubiegłego roku, definiuje tą procedurę następująco: "Procedura "Niebieskie Karty" obejmuje ogół czynności podejmowanych i realizowanych przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty i ochrony zdrowia, w związku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie." Zapisy tej nowelizacji wskazują na Radę Ministrów, jako organ, który określa kształt procedury oraz opracowuje wzory formularzy wykorzystywanych podczas jej realizacji.

fWarto wiedzieć, że obecnie obowiązująca procedura w pierwotnej wersji została opracowana przez Komendę Główną Policji oraz Komendę Stołeczną Policji przy współpracy Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i wprowadzona do praktyki działania policji w 1998r. Prowadzenie Procedury "Niebieska Karta" należało do zadań jednostek pomocy społecznej od 2004r (wprowadziła ją ustawa o pomocy społecznej Dz.U. Nr 64, poz. 593). Ideą procedury jest współpraca między służbami działającymi na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie, działania wobec osób stosujących przemoc oraz na rzecz ochrony osób krzywdzonych. Chodziło o zmianę sposobu postępowania służb w sytuacji przemocy w rodzinie- o nawiązanie współpracy i działanie interdyscyplinarne- w myśl założenia, że przemoc w rodzinie nie jest wyłącznie zagadnieniem prawno-karnym, ale również socjalnym, psychologicznym i zdrowotnym. Aby pomóc rodzinie powinni więc współpracować ze sobą specjaliści z różnych dziedzin.

13 września 2011r. Rada Ministrów wydała Rozporządzenie w sprawie procedury "Niebieskie Karty" oraz wzorów formularzy "Niebieska Karta", które weszło w życie 18 października 2011r. W rozporządzeniu czytamy o zasadach dotyczących udziału w procedurze zespołów interdyscyplinarnych oraz grup roboczych (co do tworzenia których, na mocy wspomnianej nowelizacji została zobowiązana każda gmina) oraz zadaniach, które zostały nałożone na funkcjonariuszy policji, przedstawicieli ochrony zdrowia, oświaty, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych oraz pracowników socjalnych. Rozporządzenie wskazuje jak rozpoczynać, prowadzić i kiedy można zakończyć procedurę "Niebieskie Karty". Poniżej przedstawiamy zapisy rozporządzenia wraz z komentarzami. Rozumienie poszczególnych zapisów oraz realizacja ich w praktyce mogą się różnić w zależności od podmiotu dokonującego tej interpretacji. W związku z tym, że jesteśmy dopiero na początku drogi wprowadzania zmian, pewne rozwiązania nie zostały jeszcze opracowane ani sprawdzone pod względem skuteczności. Na wnioski i sprawdzone metody trzeba będzie poczekać do przyszłej jesieni, kiedy to minie pierwszy rok funkcjonowania zmienionej procedury.
 
Wszczęcie procedury
Procedura rozpoczyna się w momencie wypełnienia formularza "Niebieska Karta-A" przez policjanta, pracownika socjalnego, przedstawiciela gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, ochrony zdrowia lub oświaty. Powinno to nastąpić w obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, a w sytuacji, gdy ten kontakt jest niemożliwy, bez udziału tej osoby.

Rozporządzenie wskazuje, że w sytuacji, kiedy osoba, wobec, której istnieje podejrzenie, że doznaje przemocy w rodzinie zostanie przewieziona do podmiotu leczniczego, formularz A wypełnia przedstawiciel ochrony zdrowia.

Formularz "Niebieska Karta "B" otrzymuje osoba dotknięta przemocą w rodzinie, lub w przypadku przemocy wobec dziecka " rodzic, opiekun prawny lub faktyczny, osoba, która zgłosiła podejrzenie stosowania przemocy w rodzinie. Formularz B jest dokumentem dla osób pokrzywdzonych, zawierającym definicję przemocy, praw człowieka, informację o miejscach gdzie można uzyskać pomoc. Formularza B nie przekazuje się osobie podejrzanej o stosowanie przemocy w rodzinie.

Zarówno dziecko, jak i osoba dorosła mają prawo wiedzieć, jakie działania będą podjęte w ich sprawie, gdzie mogą się zwrócić się o pomoc, jak dalej procedura ta będzie wyglądać. Zasadnym jest więc, aby takie informacje osobom pokrzywdzonym przekazać (przypadku dzieci w sposób dostosowany do wieku z pominięciem wręczenia formularza B). W sytuacji krzywdzenia dziecka zdarzyć się może, że to oboje rodzice stosują wobec niego przemoc, a osoba małoletnia nie będzie miała innej najbliższej rodziny, której będzie można formularz B przekazać " dziecko bowiem może nie mieć pełnoletniego rodzeństwa, a dziadkowie mogą nie żyć, bądź mieszkać bardzo daleko. W takiej sytuacji należy powiadomić sąd rodzinny i nieletnich o wgląd w sytuację rodzinną dziecka, a formularz B zapewne pozostanie u rozpoczynającego procedurę do czasu rozstrzygnięcia sytuacji dziecka.

Punkt 4 paragraf 4 mówi, o tym, że: "Rozmowę z osobą, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, przeprowadza się w warunkach gwarantujących swobodę wypowiedzi i poszanowanie godności tej osoby oraz zapewniających jej bezpieczeństwo". To ważny zapis, jeżeli weźmie się pod uwagę, że do tej pory zdarzały się przypadki, gdy wypełnianie formularza A było dokonywane w obecności osoby stosującej przemoc, co mogło mieć wpływ na wypowiedź osoby doznającej przemocy. Możliwe są dwie sytuacje, w której wypełnia się formularz A: w domu osoby pokrzywdzonej lub w instytucji. W obydwu tych przypadkach należy stworzyć takie warunki (np. zapewnienie o tym, że dostęp do tych informacji mają tylko te osoby, które procedurę będą realizować), aby osoba dotknięta przemocą mogła w bezpieczny sposób opowiedzieć o sytuacji w jakiej się znalazła.

Jeżeli osobą doznającą przemocy jest dziecko, to czynności w ramach procedury "Niebieskie Karty" przeprowadza się w obecności rodzica, opiekuna prawnego lub faktycznego. W sytuacji gdy to rodzice, opiekun prawny lub faktyczny są podejrzani o stosowanie przemocy wobec dziecka, te czynności przeprowadza się w obecności pełnoletniej osoby najbliższej (w rozumieniu art. 115 § 11 kk) czyli np. dziadków, pradziadków oraz rodzeństwa (w miarę możliwości również w obecności psychologa). Obecność psychologa nie jest warunkiem niezbędnym w sytuacji, gdyż często zdarza się, że takiej osoby nie ma w zasobach kadrowych danej placówki czy miejscowości.

Do tej pory wśród części pracowników jednostek pomocowych panuje przekonanie, że zajęcie się sprawą przemocy w rodzinie zależy od zgody osoby doznającej przemocy. Ważne! Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wskazuje, że działania pomocowe nie są uzależnione od zgody i tej zgody nie wymagają, dlatego m.in. żaden z formularzy "Niebieskich Kart" nie wymaga podpisu osoby podejrzanej o doznawanie czy stosowanie przemocy w rodzinie. Rozpoczęcie procedury "Niebieskie Karty" nie wymaga, więc akceptacji osoby co, do której istnieje podejrzenie, że  doznaje przemocy w rodzinie! Tym samym uwydatniony został fakt, że przemoc w rodzinie nie jest tzw. "sprawą rodzinną", a przestępstwem ściganym z urzędu. Oczywistym jest , iż udowodnienie przemocy (np. przed sądem) oraz praca z rodziną jest o wiele łatwiejsza, przy współpracy osoby doznającej przemocy dlatego też warto o tę zgodę i współpracę zabiegać.

Co dalej z formularzem A"
Ma być on przekazywany niezwłocznie, ale nie później niż w terminie 7 dni od dnia wszczęcia procedury przewodniczącemu zespołu interdyscyplinarnego. Kopia formularza A pozostaje u wszczynającego procedurę.

Wiele osób, czytając rozporządzenie wyraża obawy, że czas od wydarzenia kryzysowego w rodzinie do podjęcia działań przez zespół interdyscyplinarny lub grupę roboczą może być zbyt długi na udzielenie właściwej pomocy. Należy jednak pamiętać, że wypełnienie formularza A nie zwalnia z obowiązku podjęcia działań interwencyjnych zapewniających bezpieczeństwo osobie doznającej przemocy.

Procedura "Niebieskie Karty" a prace zespołu interdyscyplinarnego
Przewodniczący zespołu interdyscyplinarnego przekazuje formularz "Niebieska Karta-A" pozostałym członkom zespołu lub grupy roboczej niezwłocznie, nie później niż w ciągu 3 dni od dnia jego otrzymania. Przekazanie formularza pozostałym członkom, w tak krótkim czasie może być nie lada wyzwaniem, biorąc pod uwagę fakt, ze niektóre zespoły mogą liczyć nawet około 20 osób.  W praktyce być może zostanie to rozwiązane w taki sposób, że przewodniczący poinformuje członków o tym, że wpłynął formularz np. drogą elektroniczną lub telefoniczną, a każdy z członków będzie musiał udać się do Ośrodka Pomocy Społecznej, gdzie formularz będzie przechowywany w celu zapoznania się z nim, bądź zostanie zwołane posiedzenie zespołu.

Na posiedzenie grupy roboczej lub zespołu interdyscyplinarnego, zaprasza się osobę, wobec, której istnieje podejrzenie, że doznaje przemocy w rodzinie. Na tym posiedzeniu dokonuje się analizy sytuacji rodzinnej oraz wypełnia formularz "Niebieska Karta- C". Spotkanie zespołu/grupy z osoba doznającą przemocy jest bardzo istotne dla podejmowanych w ramach procedury działań i ich efektywności. Osoba pokrzywdzona bowiem ma miejsce i czas, aby określić, jakie są jej potrzeby, jakie ma pomysły na ta sytuację, jaką ma gotowość do podjęcia działań. Ponadto, na tym spotkaniu, formułuje się wspólnie z osobą doznającą przemocy indywidualny plan pomocy. Zatem osoba doznająca przemocy ma wpływ na to, co dzieje się w sprawie jej rodziny. Jeżeli osoba doznająca przemocy nie przyjdzie nie wstrzymuje to prac zespołu interdyscyplinarnego ani grupy roboczej. Na posiedzenie nie zaprasza się dzieci.

Należy pamiętać, że wejście w życie rozporządzenia nie zwalnia służb z dotychczasowych obowiązków. W wielu interpretacjach omawianego rozporządzenia przejawia się pogląd, by w regulaminie prac zespołu wprowadzić zapis, który mówi, że spotkanie zespołu czy grupy dla danej sprawy jest poprzedzone działaniami służb w środowisku, a dopiero jeżeli te działania nie przyniosą pożądanego efektu, sięgnięcie po narzędzie, jakim jest zespół czy grupa. Takiemu rozwiązaniu przyświeca idea jak najlepszego wykorzystania zasobów oraz fakt, że w rozporządzeniu nie zostało sprecyzowane czy do każdego przypadku należy zwoływać spotkanie zespołu lub grupy roboczej.

Formularz D członkowie zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej wypełniają w obecności osoby, wobec której istnieje podejrzenie, że stosuje przemoc w rodzinie. Rozporządzenie nie precyzuje jednak, czy ma to się odbyć podczas posiedzenia czy indywidualnego kontaktu członka zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej z daną osobą, wskazuje natomiast, że to przewodniczący zespołu interdyscyplinarnego wzywa tą osobę na spotkanie zespołu lub grupy.
Dodatkowo rozporządzenie mówi, by spotkania z osobą, wobec której istnieje podejrzenie doznawania przemocy w rodzinie oraz osobą podejrzaną o stosowanie tej przemocy nie mogą być organizowane w tym samym miejscu i czasie. Działania zespołu lub grupy powinny być kontynuowane bez względu na to czy osoba stosująca przemoc zgłosi się na ww. spotkanie.

Jeżeli w trakcie działań wykonywanych przez policjanta, pracownika socjalnego, przedstawiciela gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, oświaty lub ochrony zdrowia zachodzi podejrzenie, że osoba ponownie dopuściła się przemocy w rodzinie, ponownie wypełnia się formularz A (w pisuje się informacje dotyczące nowego zdarzenia) i przesyła do przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego. Nie został w rozporządzeniu określony czas, w jakim podmiot wypełniający formularz ma go przekazać przewodniczącemu, natomiast zasadnym wydaje się przyjęcie reguły, że jest to do siedmiu dni.

Wszystkie działania zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej są dokumentowane (poprzez formularze "Niebieska Karta" oraz w sposób ustalony przez członków zespołu i zapisany w regulaminie pracy zespołu). Ta dokumentacja jest przekazywana policji lub prokuraturze w przypadku podejrzenia o popełnieniu przestępstwa.

Zadania poszczególnych służb wymienione w rozporządzeniu
Zadaniem pracownika socjalnego, przedstawiciela gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, ochrony zdrowia (której przedstawicielem jest m.in. lekarz, ratownik medyczny, pielęgniarka lub położna) i oświaty jest przede wszystkim poinformowanie osoby doznającej przemocy o formach i miejscach pomocy udzielnej osobom uwikłanym w przemoc, a także zapewnienie dostępu do pomocy medycznej, jeżeli wymaga tego stan zdrowia osoby dotkniętej przemocą. Dodatkowo przedstawiciel ochrony zdrowia winien poinformować osobę o możliwości uzyskania zaświadczenia o rodzajach i przyczynach uszkodzeń ciała w związku z użyciem przemocy w rodzinie. Oprócz tego przedstawiciel oświaty i pomocy społecznej a także gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych ma zdiagnozować sytuację i potrzeby  osoby doznającej przemocy oraz może prowadzić rozmowy z osobami stosującymi przemoc. Pracownik socjalny ma dodatkowo zapewnić schronienie osobie doświadczającej przemocy " jeżeli wymaga tego sytuacja.

W ramach procedury funkcjonariusz policji: udziela niezbędnej pomocy osobie doznającej przemocy, w tym dostępu do pomocy medycznej, podejmuje czynności chroniące życie, zdrowie i mienie, rozmawia z osobą stosującą przemoc o odpowiedzialności karnej, zabezpiecza ślady i dowody przestępstwa oraz podejmuje działania mające na celu zapobiec dalszym zagrożeniom mogącym występować w tej rodzinie (m.in. poprzez wizyty).

Zadania członków zespołu interdyscyplinarnego lub grupy roboczej w ramach procedury "Niebieskie Karty":
- udzielenie pomocy osobie doznającej przemocy
- podjęcie działań wobec osoby stosującej przemoc (informowanie o konsekwencjach czynów, motywowanie do podjęcia terapii,
- opracowanie indywidualnego planu pomocy (który może ulegać zmianom wraz z rozwojem sytuacji)
- rozstrzyganie o braku zasadności podejmowania działań.

Zakończenie procedury następuje w przypadku:
"1) ustania przemocy w rodzinie i uzasadnionego przypuszczenia o zaprzestaniu dalszego stosowania przemocy w rodzinie oraz po zrealizowaniu indywidualnego planu pomocy albo
2) rozstrzygnięcia o braku zasadności podejmowania działań."

Wątpliwości wśród pracowników służb działających w ramach zespołów/grup roboczych wzbudza stwierdzenie o uzasadnionym przypuszczeniu zaprzestania przemocy w rodzinie. Pojawia się pytanie po czym poznać, że przemoc ustała" Oprócz potwierdzających tą tezę informacji od służb, członków rodziny oraz sąsiadów warto przez kolejnych kilka miesięcy monitorować sytuację w rodzinie. Ponadto, po zakończeniu procedury można ją na nowo uruchomić, gdyby doszło do kolejnego aktu przemocy.

Warto zwrócić uwagę, na punkt 2, czyli sytuację, w której zakończenie procedury następuje po rozstrzygnięciu o braku zasadności podejmowanych działań " żeby podjąć decyzję o braku zasadności, należy sytuację w rodzinie sprawdzić, podejmując działania w ramach swoich kompetencji.

Zakończenie procedury wymaga udokumentowania w formie protokołu podpisanego przez przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego. O zakończeniu procedury powiadamia się podmioty uczestniczące w procedurze po jej zakończeniu.

Doświadczenia wywiedzione ze szkoleń przeprowadzanych w wielu miejscach w Polsce przez członków Stowarzyszenia na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia" w temacie rozporządzenia wskazują wyraźnie, że ocena zapisów rozporządzenia jest uzależniona od kilku czynników. Po pierwsze od stopnia organizacji już istniejącej współpracy między placówkami- jeżeli jest on duży oraz satysfakcjonujący dla poszczególnych pracowników- tym chętniej i z mniejszymi obawami podchodzą oni do realizacji zapisów rozporządzenia. Jeżeli tego współdziałania między placówkami było mało lub nie było go wcale- zwiększa to obawy i mnoży dostrzegane trudności w realizacji zapisów. Po drugie tzw. "czynnik ludzki"- czyli cechy właściwe dla danej osoby. Jedni postrzegają zmiany jako wyzwanie i możliwość rozwoju, inni jako zagrożenie, które warto możliwie jak najbardziej odroczyć w czasie. Wszyscy natomiast przyznają, że oceny procedury będzie można dokonać najwcześniej za pół roku. W tym czasie będzie ona wdrażana w życie i to właśnie praktyka zweryfikuje jej skuteczność.

opracowały: Ewelina Bazyluk (nie współpracuje aktualnie ze Stowarzyszeniem na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia") oraz Małgorzata Kulka, związana ze Stowarzyszenia na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia"

Bibliografia:
"Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie procedury "Niebieskie Karty. Komentarz" Ośrodek Informacji Prawnej Grzegorz Wrona, Rzeszów 2011, autorstwa Grzegorza Wrony

Ustawa o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw z dnia 10 czerwca 2010r. Dziennik Ustaw z dnia 10 lipca 2010r Nr 125 poz. 842

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury "Niebieskie Karty" oraz wzorów formularzy "Niebieska Karta" Dziennik Ustaw z dnia 3 października 2011 r. Nr 209, poz. 1245